میرزا جعفرخان مشیرالدوله کیست؟

اشخاصی که شما را شناخته اند تاسف دارند که شما پیر شده اید، ولی تاسف من در آنست که شما چرا خسته شده اید. قلوبی که بغیرت و تعصب سرشته باشند پیری ندارند. پیری این نوع قلوب در خستگی و مایوسی است. دولت ایران بلاشک ناخوش خطرناک است و خستگی مثل شما طبیب، دلیل برنهایت خطر است

کتابچه غیبی؛ میرزا ملکم خان

مخاطب نوشته بالا که اشک من را در آورد، «جناب مشیرالدوله» است که دوست دارم باور کنم همین جناب مشیرالدوله ای است که من در باره او می نویسم. از آنجا که من در هنگام تحقیق برای این نوشته با او کلی خودمانی شدم او را مهندس جعفر می نامم ولی شما همچنان بگویید جناب مشیرالدوله

مهندس جعفر؛ آموزشگر ریاضی

خوشبختانه در مورد مهندس جعفر اطلاعات به اندازه کافی اینور آنور هست، مثلا «میرزا جعفر مهندس باشی» نوشته «علی کریمیان» در شماره ۶۳ «گنجینه اسناد» متن خوب و جامعی است که زندگی او و کارهای او را به عنوان یک سیاستمدار مورد اعتماد امیر کبیر به به تصویر می کشد. آنچه در آن متن نیست (به جز اشاره ای)، دقیقا همان است که مورد توجه «او کیست»هاست: مهندس جعفر، آموزشگر ریاضی

از آنجا که به تاریخ فقط به خاطر آدم هایی که در مورد آنها می نویسم علاقه مند هستم، در مورد تاریخهایی که مهندس جعفر در این کره خاکی بوده همان قدر می نویسم که به روشن شدن جایگاه او در تاریخ آموزش ریاضی ایران کمک کند. از آنجایی شروع می کنم که کشور دوست و برادر روسیه هی به خاک ایران دست درازی می کرد (از ۱۸۰۴ میلادی، تا عهدنامه ترکمنچای در ۱۸۲۸  میلادی) و آقامون عباس میرزا (پسر فتحعلی شاه) در همان وسط های جنگ دید که اوه اوه چه اوضاعی است و این روسهای خاک بر سر چقدر پیشرفته اند. این شد که تصمیم گرفت ببینه در اروپا چه خبر است و اگر شد یه کمی واردات علم و صنعت بکند. برای اینکار تصمیم گرفت چند نفری را از ایران بفرستد خارجه که با علم و صنعت برگردند. در ۱۸۱۱ با دو نفر شروع کرد. متاسفانه یکی از این دو نفر بعد از دو سال در خارجه فوت کرد. ولی عباس میرزا از رو نرفت و در سال ۱۸۱۵ یک گروه پنج نفره را فرستاد خارج (انگلستان.) یکی از آدمهای این گروه میرزا صالح شیرازی بود که برای یادگیری زبانهای خارجی اعزام شد و بعدها به خاطر انتشار اولین روزنامه در ایران از باقی معروف تر شد تا این حد که معمولا وقتی از آن پنج نفر یاد می کنند می نویسند میرزا صالح شیرازی و چهار نفر دیگر. اما ما می نویسیم میرزا جعفر خان و چهار نفر دیگر. خلاصه میرزا جعفر خان ما چهار سال در انگلستان درس خواند و با باقی گروه در سال ۱۸۱۹ میلادی( ۱۱۹۸ شمسی) برگشت ایران و یک ضرب رفت تدریس و مهندس خانه راه انداخت و به تدریس ریاضیات مشغول شد. چهار سال کارش همین بود تا بالادستی ها به این نتیجه رسیدند که به سیاست او بیشتر از ریاضیات او احتیاج دارند و باقی داستان را می توانید در جاهای دیگر پیدا کنید. آنچه برای من مهم است، همان چهار سال تبریز است و نتیجه آن که شد اولین کتاب درسی ریاضی در ایران به معنی مدرن آن

حساب مهندس جعفر

مهندس جعفر در مقدمه کتاب می نویسد که کتاب را برای محمد شاه و زمانی که هنوز شاه نشده بود و «تازه نهال برومند و نورسته شاخی بلند بودند و باقتضای عنفوان شباب میل کلی بملاحظه علوم و مطالعه کتاب داشتند و چندی هم طالب علم حساب و هندسه گشتند» تالیف کرده است. در واقع مهندس خانه را به خاطر همین کار در داراسلطنه تبریز راه می اندازند و در کنار آن «در اندک وقت مهندسین هشیار و محاسبین زیرک پرکار در آنجا تربیت یافت.» این شد که «برحسب اراده علیه اشارت شد» که کتاب برای همه منتشر شود و مهندس جعفر «بعضی از قواعد ضروریه مساحت و غیره را به کتاب مذکور علاوه نموده» و آنرا منتشر می کند. اما خب، مهندس جعفر برای دریافت آن اشارت باید تا پادشاه شدن محمد (شاه) و نزدیک های اواخر آن صبر می کرده چرا که بنابر مقدمه کتاب، سال نوشتن آن هزار و دویست و شصت و دو هجری قمری است (۱۸۴۵ میلادی؛ ۱۲۲۴ شمسی.) این یعنی بیست و شش سال بعد از برگشتن به ایران و البته شش سال قبل از اینکه دارالفنون کرکره هایش را بالا بکشد ( ۱۸۵۱ میلادی؛ ۱۲۳۰ شمسی.)

در این لحظه روم به دیوار، مجبورم یادی کنم از کتاب خلاصه الحساب شیخ بهایی که از حدودهای ۱۶۰۰ میلادی، حسابیون روی آن قسم می خوردند و منبع اصلی «آموزش» حساب بود. آموزش که چه عرض کنم، کتاب به گونه ای کتاب آشپزی شبیه است که سعی می کند فلسفی و مذهبی هم باشد و شاید واقعا آیینه ی تمام نمایی از ایران آن دویست و پنجاه سال. در مقابل خلاصه الحساب، کتاب مهندس جعفر اولین کتابی است که با داشتن یادگیرنده در ذهن نوشته شده است و برای مثال تمرین دارد (که با نمک است که در آن موقع «تنبیه» گفته می شده.) عکس زیر تمرین های مربوط به تفریق است

اهمیت تاریخی کتاب مهندس جعفر

کتاب حساب مشیرالدوله اگر چه حدود سی سال قبل از افتتاح دارالفنون نوشته شد، فقط حدود شش سال قبل از دارالفنون «منتشر» شد. به نظر نمی رسد از کتاب در دارالفنون استفاده شده باشد که دلیل آن احتمالا می تواند این باشد که مهندس جعفر هم مثل بسیاری از افراد دیگر که مورد حمایت امیر کبیر بودند پس از کشته شدن امیر کبیر مجبور به خانه نشینی شد. در نتیجه در دارالفنون چرخ دوباره اختراع شد و چندین اتفاق نامیمون افتاد که بعدا چنان عادی شدند که نامیمونی آنها احساس نمی شد. یکی اینکه دارالفنون با این فرض شروع کرد که کتابی نیست و در نتیجه مدرسین خارجی باید کتاب را می نوشتند و ترجمه می شد. کی باید اینها را ترجمه می کرد. ایرانی هایی که در دوره های بعد از مهندس جعفر برای تحصیل رفته بودند خارج! یعنی به جای اینکه خودشان کتاب بنویسند، ترجمه می کردند. و در همین زمان بود که صنعت ترجمه و تالیف هم باب شد. به هر حال همین دارالفنون، آدمی مثل عبدالغفار اصفهانی را تربیت کرد که من برای او یک او کیست نوشتم و کلی از او تعریف کردم. ولی راستش، الان که نگاه می کنم کتاب های حساب عبدالغفار در مقایسه با کتاب مهندس جعفر نوعی برگشت به عقب است، از لحاظ آموزشی و نه از لحاظ ریاضی. کتاب های حساب عبدالغفار خیلی مدرن تر هستند ولی به نوعی بیشتر از اینکه کتاب درسی باشند برای دانش آموز، کتاب هایی هستند برای معلم، یا شاید بشود گفت رساله هایی در حساب. در نتیجه اینکه اهمیت تاریخ کتاب مهندس جعفر اینکه اولین انقطاع تاریخ و عدم توجه به داشته ها در آموزش ریاضی با آن اتفاق افتاد و بعد هی و هی تکرار شد. البته از آنجا که برای ما این انقطاع ها خیلی مهم نیستند و مهم هست کی پدر چی بوده، می شه گفت مهندس جعفر خان مشیرالدوله، پدر کتاب درسی ریاضی نویسی به سبک نوین (با توجه به دانش آموز) در ایران است

عجایب حسابی کتاب مهندس جعفر

این قسمت آخر خیلی فنی است ولی لطفا آن را بخوانید چون قابل درک است و اگر بچه دارید شاید به کارتان بیاید. یادتان است که اولین بار تفریق را چگونه به شما آموزش دادند؟ اینطوری که چند تا داریم و حالا چند تا برمی داریم و سوال اینه که چند تا می ماند. به این میگن نگاه برداشتی به تفریق. خیلی ساده است ولی خب، به درد خیلی جاها که تفریق به کار می آید نمی خورد. مثلا اگر بخواهیم فاصله سنی دو تا آدم را حساب کنیم. به این نگاه می گن نگاه فاصله ای به تفریق. کتاب های دبستان کنونی پر است از نگاه برداشتنی و فقط تک و توکی و هرازگاهی، نگاه فاصله ای. نکته مهم اینکه این نگاه فاصله در ادامه مسیر ریاضی دانش آموز خیلی مهم می شود و باید به طور درستی در کنار نگاه برداشتنی آموزش داده شود، که متاسفانه نمی شود. با این مقدمه، یک بار دیکر به آن دو صفحه ای که از کتاب مهندس جعفر به اشتراک گذاشتم نگاه کنید. همین