غلامحسین رهنما کیست؟

با وجود اینکه غلامحسین رهنما امروز نامی چندان آشنا نیست، در زمان زیست هر آدم فرهنگی و دانشگاهی و سیاسی ای او را می شناخت و بسیاری از او به خوبی یاد کرده اند، هم به عنوان آدم خوب و هم معلم خوب. معرفی کلی او را به این مدخل از دانشنامه جهان اسلام می سپارم که به نظرم قابل اعتماد است. توجه من در این نوشته بیشتر به یکی از چندین کتاب ریاضی مدرسه ای است که او نوشته، کتابی برای اول و دوم دبستان. با وجود این چون این نوشته از مجموعه «او کیست؟» است شاید بد نباشد چند خطی هم در مورد خود او بنویسم که در مدخل دانشنامه جهان اسلام نیامده است

مسلمان دو آتیشه

روزی روزگاری فقط خدا بود و میرزا عبدالغفار اصفهانی. این آقا میرزا یه دانش آموز تربیت کرد به اسم غلامحسین رهنما.  بعد این غلامحسین خان یه دانش آموز تربیت کرد به اسم محسن هشترودی که به جز برادرش فقط از رهنما به عنوان معلم دوران جوانی یاد کند و بنویسد : «بیشتر استادان و معلمین به طور کلی تربیت شده او هستند.» وقتی دنبال اسم غلامحسین رهنما می گردید، تقریبا همه جا سر و کله اسم محمود حسابی هم پیدا می شود. از بس که آدم تحصیل کرده کم بوده آن وقت ها هر جا هر اتفاق علمی که می افتاد آن چند نفر که بودند کنار هم بودند، مثل نخستین اعضای فرهنگستان ایران و تاسیس دانشگاه تهران و دانشکده فنی دانشگاه تهران و غیره و غیره. خلاصه اینکه، اگر غلامحسین خان ازدواج کرده بود و مثل محمود حسابی فرزندی داشت، احتمالا الان اسم او هم حداقل در یکی از کتاب های درسی ریاضی که توسط یکی از ندیده های آکادمیک او نوشته شده است می آمد. اما خب به جاش، اسم او در مدخل دانشنامه جهان اسلام و دایرة المعارف تشیع آمده است و در نتیجه می توان او را از آن آدم ها حساب کرد که اتفاقا خیلی خوراک کتاب های درسی هستند که هم علم می ورزیدند و هم مذهب. در نتیجه، غلامحسین خان هم دوستان فراوانی داشته است که از او به کلی به خوبی یاد کرده اند و هم البته شاکیان فراوان در زمانی که جامعه در تب و تاب کشف حجاب بوده است و کلی تغییرات اجتماعی دیگر که اگر لزوما غیر مذهبی نبودند خیلی هم مذهبی محسوب نمیشدند. در آن «شور برانگیخته شده دینی» بود که احمد کسروی در اسفند ۱۳۲۴ کشته شد و خرداد همان سال بود که بخش نامه زیر به دست خط وزیر فرهنگ که کسی نبود به جز غلامحسین خودمان در مدارس پخش شد (محمد امینی، سوداگری با تاریخ، ۱۳۹۱-2012، صص. ۸۶-۸۷)

البته در اردیبهشت همان سال تلاش کرده بودند که کسروی را بکشند و موفق نشده بودند. و خرداد همان سال در حالی که هنوز زخم های کسروی از ترور تازه بود، وزارت فرهنگ «نهادی که غلامحسین رهنما، ریاضی دان و دانشمند فرنگ رفته بر آن وزیری داشت به بهانه پخش کتب ضاله و خلاف شرع علیه کسروی اعلام جرم کرد.» (مقدمه محمد امینی بر کتاب شیعی گری از احمد کسروی، 2011- ۱۳۹۰ صص. ۲۸-۲۹)

خلاصه اینکه جواب به این سوال که «غلامحسین رهنما کیست؟» خیلی بستگی به این دارد که در کدام طرف تاریخ ایستاده باشی. ولی چه این طرف و چه آن طرف، وقتی کار به ریاضی می کشید، حتی غلامحسین خان به داغی «آقایان» در چند دهه اخیر نبود و می دانست که ریاضی ریاضی است و نه مذهب و برای همین وقتی کتاب ریاضی می نوشت واقعا کتاب ریاضی می نوشت و نه کتاب دینی. یکی از همین کتابهاست که مورد توجه من است. ولی معرفی آن کمی نیاز به زمینه دارد

کتاب های حساب آن دوره و زمانه

همانطور که در «جهانگیر شمس آوری کیست؟» خواندید (یعنی آیا ممکن است نخوانده باشید) اینطوری نبوده است که تا کتابهای درسی وزارتی به وجود آمدند، مثل امروز برای هر درسی یک کتاب مجزا بوده باشد (حواسم به سبک جمله است.) به طور خاص در اول ابتدایی، تا زمانی که هنوز دقیق آن را نمی دانم، حساب بخشی از فارسی بوده است. کتاب زیر که اولین کتاب فارسی وزارتی برای اول دبستان است، نشان می دهد که وظیفه اصلی آموزش حساب روی دوش معلم بوده است تا کتاب

دنبال باقی نگردید. کلا همین چهار صفحه بود. فکر کردین پس الکی گفتم وظیفه اصلی تدریس حساب روی دوش معلم بود و نه کتاب. در این حال و هوا است که کتاب غلامحسین رهنما منتشر می شود

کتاب ابتدایی با اسلوب جدید؛ ۱۳۰۶

در برخورد اول اینکه قسمت «تعلیمی» کتاب یه ضرب پریده به جمع و علامت جمع ممکن است تعجب برانگیر باشد، همانطور که تا مدت ها برای من بود. ولی توجه کنید بچه هایی که قرار بود این کتاب را استفاده کنند با اعداد در کتاب فارسی آشنا شده بودند. نکته ظریف دیگر در مقایسه دو صفحه ی بعدی است. اول دو صفحه را می گذارم خودتان تلاش کنید آن را کشف کنید

نکته این است که آن شکل های بالای صفحه از عدد هفت به بعد است که سر و کله اشان پیدا می شود و این با باور آن زمان می خورد که مشکل بچه ها از هفت شروع می شود (یادم است این را در یکی از مقدمه های همین کتاب ها خواندم، یادم نمی آید کجا؛ پیدا کردم اضافه می کنم به متن.)

سوالی برای زندگی

تا حالا کتاب اول دبستان غلامحسین رهنما (همین که خواندیم)، ضیاءالدین جزایری، جهانگیر شمس آوری و در حاشیه آن، کتاب تقی فاطمی را نگاه کردیم. هر کدام از آنها اصولی داشته اند. ممکن است با دانشی که امروز داریم با آن اصول موافق نباشیم، ولی به هر حال آن اصول هستند و «حسابی» هستند. سوال برای زندگی این است که چگونه می توان با چنین پیشینه ای به کتابی رسید که با سخن زیر آغاز می شود